Tarih boyunca toplumsal yaşamın ayrılmaz bir parçası olan vakıflar bilhassa ilkçağlardan itibaren insanlık tarihinin vazgeçilmez müesseselerini teşkil etmiştir. Türk ve İslam medeniyeti ile özdeşleşen vakıf düşüncesi esasında İlkçağ Uygarlıklarında da görülen bir toplumsal yardımlaşma örneğidir. Nitekim Sümerliler ve Hititler başta olmak üzere bu dönemlere ait vakıfnamelere rastlanmış olması bize vakıf düşüncesinin kadim bir gelenek olduğunun bir işaretidir. İslamiyet öncesi Türklerde de vakıf düşüncesinin varlığı bilinmektedir. Bilhassa Doğu Türkistan’da Turfan kazılarında Uygurlara ait vakıf metinleri bulunmuştur.
İnsan yaşamının bir cilvesi olan yalnızlık, yardıma muhtaç olma ve düşkünlük durumlarının insanoğlunun yeryüzünde ilk zuhurundan itibaren söz konusu olmuştur. Dolayısı ile tarih boyunca gerek zengin insanların münferit yardım faaliyetleri gerekse devletlerin toplumsal birlik ve beraberliği sağlamak amacı ile hayır işlerinde bulunduğu görülmektedir. Bu düşünceden hareketle tarih boyunca vakıf adında kavramsallaşan yardım kuruluşlarının, organizasyonlarının ve topluluklarının varlığı ortaya çıkmıştır.
Vakıf ve yardımlaşma müesseselerinin asıl zirve noktasına ulaşması ise semavi dinlerin iyilik ve yardımlaşma ile ilgili öğretileri vesilesi ile olmuştur. Vakıf kelimesi Kur’an’da tam olarak geçmese de Vakıf kelimesinin kavramsal çerçevesini çizen ve muhtevasını oluşturan değerler ile felsefi düşüncesinin izlerine rastlanmaktadır. Özellikle de Kur’an’ın vahyi ile birlikte İslam düşüncesinin toplumsal birlik ve beraberliğe atfettiği önemle birlikte müminlerin hayırda yarışmaları gerektiği inancı ve felsefesi Müslüman devlet ve toplumların esas dinamiğini oluşturmuştur. Bilhassa Hz. Muhammed’in şahsında eylem ve sözleri ile muazzam bir örnekliğe ulaşan Allah adına hayırda yarışma, iyilik ve yardımda bulunma telakkisi bütün Müslümanlar için mümin bir insanın yapması gereken en elzem farzlardan kabul edilmiştir. Nitekim Müslümanların yardımlaşması, yetimi, fakir ve fukarayı gözetmesi, iyilikte bulunması ile infakta ve sadakada bulunması gerektiği ile ilgili ayetlerin sayısı Kur’an da oldukça fazladır. Pek çok ayette namaz emrinin hemen ardından zekat emredilmiştir.
Vakıf faaliyetleri İslam devletlerinde özellikle başta hükümdar olmak üzere, bürokraside bulunan devlet adamları ile toplumun zengin ve varlıklı kişileri tarafından inşa edilmiştir. İslâm coğrafyasının her yanında bulunan mescid ve camiler, mektep ve medreseler, imaretler, tekke, hankah ve zâviyeler, kütüphaneler, misafirhaneler, hastahaneler, çeşmeler ve sebiller, hamamlar, makbereler, yollar ve köprüler ile kervansaraylar önemli isimlerce kurulan vakıfların neticesinde inşa edilmişlerdir.
Hz. Peygamber’in döneminden itibaren insanların ihtiyaçları için gerekli vakıflar kurulmaya başlanmıştı. Bu faaliyetler belirli bir sistem ve düzen içerisinde olmasa da cami, mescid, şifahane veya pazarlar kurulması için arsalar bağışlanmaktaydı. Özellikle de buralarda görevli olanların maaşları Beyt’ül Mâl yani devlet hazinesinden ödenmekteydi. Bu hususlar ile ilgili olarak Mısır’da bir tarım arazisinin gerçek vakfa dönüştürülmesiyle ilgili en eski vakfiye Abbâsî dönemine aittir.
İslam fetihlerinin artması ve yeni coğrafyalarda siyasi ve askeri faaliyetlere girişilmesi ile birlikte özellikle bu bölgelerde meydana gelen savaşlar neticesinde harap vaziyete gelmiş şehir ve beldelerin imar ve inşa faaliyetleri de vakıflar eli ile yapılmaktaydı. Aynı zamanda savaş hasarlarının giderilmesi ve mücadeleler neticesinde zarar gören halkların ihtiyaçları için ilk iş olarak yeni fetih edilen bölgelerde vakıflar tesis edilmekteydi.
Vakıfların faaliyet alanları oldukça geniştir. Belirli bir iş için vakfedilmiş vakıflar olduğu gibi muhtelif birçok hususta da yardım faaliyetleri düzenleyen vakıfların varlığı söz konusu olmuştur. Ünlü seyyah İbn Battûta’nın eserinde vakıfların hizmet alanları arasında hacca gidemeyenleri hacca göndermek, fakir aile kızlarının evlilik çeyizlerini satın almak, esirleri hürriyete kavuşturmak, seyyahlara yiyecek ve giyecek temin etmek, ülkelerine dönebilmelerini sağlamak, sokakları düzenlemek, kaldırımları yapmak gibi faaliyetlerden bahsettiği bilinmektedir. Fakat en çok tesis edilen vakıfların esas itibarı ile insanların en çok ihtiyacı olan temel gereksinimlerini karşılamak amacı ile kurulan vakıflar olduğu bilinmektedir. Bu nedenle de Türk – İslam coğrafyasının hemen her yerinde insanların karınlarını doyurması için aşevleri, kalacak yerleri olmayanlar için barınma alanları, hasta ve müşkül durumda olanlar için hastanelerin sayısı oldukça fazlaydı.
İnsanların temel ihtiyaçlarının karşılandığı vakıfların hemen ardından en çok kurulan vakıflar inançlı insanların ibadetlerini yerine getirmeleri için inşa edilen cami ve mescidlerdir. İbadethanelerin yanı sıra Müslüman inancında eğitim ve öğretime özel bir önemin verilmesi neticesinde mektepler, medreseler, dârülkurrâ ve dârülhadisler de vakıflar olarak inşa edilmekteydi. Tesis edilen bütün kurumların gereken bütün ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanmaktaydı. Vakfiyelerde belirtildiğine göre medreselerde verilen dersleri okutmak için bazı camilere müderrisler, muhaddisler ve dersiâmlar tayin edilmiştir. İnşa edilen her vakfın amaç ve misyonları ile hizmet şartlarının yazılı olduğu vakfiye metinleri olmaktaydı.
Vakıflarda mektep ve medrese talebelerine, tekke ve zâviye dervişlerine, yörenin fakirlerine, zengin ve fakir bütün yolculara parasız yemek veriliyordu. İstanbul külliyelerine bağlı imaretlerin her birinde günde ortalama 500-1000 kişi yemek yediği bilinmektedir. XVIII. yüzyılda İstanbul imaretlerinde her gün yemek yiyenlerin sayısı 30.000’den fazla olduğu kaynaklarda ifade edilmektedir. Türk İslam coğrafyasının muhtelif yerlerinde inşa edilen vakıflarda herhangi bir ırk ve din ayrımı gözetmeksizin muhtaç ve müşkül durumda bulunan herkese yardım edilmekteydi.
Özellikle Türk – İslam tarihte hükümdar ve aileleri tarafından kurulan vakıfların sayısı oldukça fazladır. Devlet yöneticisinin bu tür girişimleri sosyal devlet anlayışının bir tezahürüdür. Nitekim Türk ve İslam devletlerinde hükümdarların hayır işlerinde ve vakıf tesisinde birbirleri ile yarıştıkları görülmektedir. Vakıfların kuruluşu, birlik ve beraberliğin sağlanması ile refah seviyesinin artırılması düşüncesi Türk filozofu Fârâbî tarafından el-Medînetü’l-fâżıla adlı meşhur eserinde tasarlayıp kurgulanmıştır. Vakıfların kurulması ve devamlılığı birçok düşünür tarafından erdemli bir devletin, hükümdarın ve toplumun en önemli bir özelliği olarak düşünülmüştür.
Bugün bizim medeniyetimizin en önemli örnekliğini teşkil eden Mekke, Medine, Dımaşk, Bağdat, Kahire, Kayrevan, Kurtuba, Tebriz, Semerkant, Buhara, Adana, Konya, Bursa ve İstanbul gibi şehirlerimiz vakıf medeniyetinin birer ürünüdürler. Bu şehirlerin imar ve ihyası tarih boyunca bünyesinde barındırdıkları vakıflar ile olmuştur. Hatta bu şehirlerin ulaşım için gerekli olan birçok yol, köprü, deniz fenerleri ve kalelerin inşası, büyük ticaret yolları üzerindeki konak yerleri ve kervansaraylar her zaman vakıflar tarafından finanse edilmiş ve inşa edilmiştir.
Kurulan vakıfların dini ve siyasi yönleri de bulunmaktaydı. Nitekim yeni fetih edilen bölgelerde yerel halk ile kaynaşmak, onların İslam dinini kabul etmesini sağlamak gibi hususlar için de özellikle vakıflar kurulup finanse edilmekteydi. Örneğin Selâhaddîn-i Eyyûbî tarafından Haçlı Seferleri sırasında savaş esirlerin fidyelerinin ödenmesi için dâhi vakıflar kurulduğu bilinmektedir. Fetih edilen bu bölgelerin Türkleşmesi ve İslamlaşması vakıf müesseseleri ile hızlandırılmaktaydı.
Tarihimizde vakıfların çeşitliği oldukça fazladır. İnsanların ve diğer bütün canlıların ihtiyacı olabilecek hemen hemen her konuda vakıfların kurulduğu görülmektedir. Özellikle tarihimizde tesis edilmiş olan, Leyleklerin beslenmesi için kurulan leylek vakfı, İnsanların dinlenmeleri için bahçe olarak kurulmak üzere bağışlanan arsa vakıfları, insanların meyve ihtiyaçlarını gidermesi için herkese meyve vakfı, piknik vakfı, duvar ve sokak temizliği vakfı, evlendirme vakfı, yetim çeyizi donatma vakfı, köprü yapım vakfı, misafirleri ağırlayan vakıf, helva dağıtma vakfı, pabuç parası veren vakıf gibi bu tür vakıflar tarihimizdeki en meşhur vakıf örnekleridir.
Rahatlıkla söyleyebiliriz ki Türk-İslam medeniyeti vakıf medeniyetidir. Tarihte eşine az rastlanacak incelikte ve güzellikte kurulmuş ola vakıfların çoğu başta Selçuklular ve Osmanlılar eliyle kurulmuştur. İslam dininin hayırda, yardımlaşmada ve iyilikte bulunma hususunda Müslümanlara verdiği yükümlülükler medeniyetimizin kurucusu ve devamlılığını sağlayan halkımız tarafından akla ve hayale gelebilecek her türlü vakfın kurulmasıyla yerine getirilmeye çalışılmıştır.
1836’da kurulan Evkâf-ı Hümayun Nezareti ile birlikte ise vakıflarımız maalesef yavaş yavaş tarihe karışmaya yüz tutmuştur. Bugün münferit olarak faaliyetlerini yürüten başarılı vakıflarımız olsa da tarihimizdeki o incelikli ve sistemli vakıflarımız maalesef artık yok olmuştur.
Günümüzde devlet ve millet olarak sosyal refah ile birlik ve beraberliğin gerekliliğine olan ihtiyacımız aşikardır. Bu sebeple de tarihimizin medeniyet kurucu unsurlarından olan vakıflarımızın sahip olduğu felsefeyi tekrardan millet olarak benimsememiz ve ihya etmemiz gerekmektedir.
